पशुपालनदेखि कृषि उत्पादनमा प्रवेश गरी जाै र गहुँ खेतिबाट सुरु गरेको बुझिन्छ । कुलाे, नहर निर्माणदेखि नगर निर्माण र राज्यसत्ताको सुरुवात पनि गरेको देखिन्छ । सिन्धु सभ्यतालाई ताम्र-काश्य युगको सभ्यता र द्रविडियनको सभ्यता मानिन्छ ।

मातृदेवि र पशुपति (महादेव) लाई मुख्य देवी-देवताका रुपमा मान्ने त्याे सभ्यतामा सर्प, नन्दीलाई देवी-देवताका सहयाेगीकाे रुपमा मानिन्थ्यो । तर प्रकृतिपूजक अवस्था नै मुख्य थियो । तर नदीमा अाएको बाढी र घुमन्ते अार्यहरुको अाक्रमणले सिन्धु सभ्यता समाप्त भयो । द्रविडियनहरु दक्षिण भारततिर लागे ।

कृषि युगमा प्रवेश गरिसकेका द्रविडियनहरुलाई अाक्रमण गरी कव्जा गरेपछि वैदिक अथवा हिन्दु सभ्यताको सुरुवात हुन्छ । वैदिक सभ्यतालाई दुई भागमा बाँडिन्छः पूर्व-वैदिक र उत्तर-वैदिक । पूर्व-वैदिककाल भन्नाले ऋग्वेदकाल (ई. पू. १५०० देखि ई. पू. १२००) लाई बुझाउँछ । बहुदेववादमा विश्वास गर्ने अार्यहरुले अाकासमा ११, पातालमा ११ र मर्त्यलोकमा ११ गरी ३३ देवीदेवता मानेका छन् । मुख्य देवतामा ईन्द्र, अग्नि, वरुण, सोम र सुर्य थिए । तीमध्ये प्रमुख देवता ईन्द्र नै थिए भने महादेवको कुनै स्थान थिएन । बरु सिस्नदेवा (लिंग पुजा गर्ने) भनेर घृणा गरिन्थ्यो, ब्रह्मा (प्रजापति) को पनि स्थान थिएन ।

ऋग्वेद खास गरी देवताहरुलाई सम्मान र अाराधना गर्ने प्रार्थनाको संग्रह थियो । अर्थात जे गरेपनि “म राम्रो सुख, सम्पति,पाऊँ” भन्ने सार थियो । मानिसको मृत्युुपछि गाड्ने, पशुपंक्षीलाई खुवाएर कंकाल गाड्ने वा जलाउने दुवै चलन थियो । क्रिया बस्ने, जुठाे बार्ने चलन सुरु भएको थिएन । बरु मृतकका नाममा वेदका मन्त्र पढेर काम सक्ने गरिन्थ्यो । जातपातको सुरु नभए पनि श्रमको विभाजन भएको र ऋग्वेदको अन्तिमतिर जाति ब्यबस्थाले अाकार ग्रहण गरेको थियो ।

ऋग्वेद निर्माणपछि उत्तर-वैदिककाल प्रारम्भ हुन्छ । ई. पू. १२अाैँ शताब्दीदेखि ई. पू. ६०० सम्मलाई उत्तरवैदिककाल मानिएकाे छ । यो कालमा भूगोल विस्तार, जाति प्रथाको सुरुवात, अाध्यात्मिक दर्शनकाे विकास भएको मानिन्छ । यता देवताहरुको वरियतामा पनि परिवर्तन अाई ईन्द्रलाई घटुवा गरी प्रजापति (ब्रह्मा) प्रमुख देवतामा नियुक्त गरियो । यसैगरी अनार्यका पुर्खा महादेवलाई पनि ब्रम्हा कै समकक्षीमा राखियो । सृष्टिकर्ता ब्रम्हा, पालनकर्ता विष्णु र संहारकर्ताको जिम्मेवारी महादेवलाई ताेकियो ।

ऋग्वेदमा “शिष्णदेवा” लिङ्ग पुजा गर्ने भनेर घृणा गरिएका अनार्य द्रविडियनका देवतालाई उत्तरवैदिककालमा “रुद्र” भनियो । सिन्धु सभ्यतामा साँढे, नाग र मातृदेवी, लिङ्ग पुजा, नाग पुजाको परम्परा अार्यहरुले अनार्यबाट लिएको र अथर्ववेदमा उल्लेख जादु-टुना, मन्त्र-तन्त्र पनि अनार्यबाट उत्तरवैदिककालमा लिएकाे बुझिन्छ ।

ऋग्वेदकालमा रहेको नारीको सम्मान उत्तरवैदिककालमा घटेर गयो । छाेरीलाई दु:खको कारण मान्दै कन्या बेच्ने, दाइँजाे दिने कूप्रथा र सतीप्रथा प्रारम्भ भयाे । “छाेरीको विवाह रजस्वालापूर्व नै गर्ने” ब्यबस्था गरेर बालविवाहको जग बसालियाे ।

यस विषयको सारमा अाज नेपालमा धर्म र परम्पराबारे जे बुझाइ छ, त्यसमा ध्यानाकर्षण हाेस् र विचार हाेस् भनी प्रस्तुत गरिएको हो । स्मरण रहोस्, ऋग्वेदकालमा जे थियो त्यो उत्तरवैदिककालमा रहेन । १९ अाैँ शताब्दी ई. पू. को रामायणकाल र १४ अाैँ शताब्दीको महाभारतमा फरक छ । यी सबै विषय भार्गवले लेखेको मनुस्मृतिले सबै ताेडेर नयाँ परम्परा थालनी गरे, जाे मानवता विराेधी हुन पुग्यो । देवता फेर्न सकिने, परम्परा फेर्न सकिने, जात फेर्न सकिने विगतको इतिहास छ भने नेपालमा ५ हजार बर्ष पुरानो कुरा समातेर अाजको दुनियाँलाई प्रतिगमनतर्फ धकेल्नु हुँदैन । विगत जे थियो, अाज त्याे छैन र भाेलि पनि त्याे हुँदैन । समयको गतिसँगै सबै बदलिन्छन् । हामी बदलिनु पर्छ भन्दा अप्ठ्याराे त पर्दैन?